Мұхтар Омарханұлы Әуезов

Мұхтар Омарханұлы Әуезов – қазақ халқының ұлы перзенті, әдебиет және мәдениет тарихындағы ең көрнекті тұлғалардың бірі. Ол жазушы, драматург, аудармашы, ғалым, қоғам қайраткері ретінде ұлттық мәдениеттің дамуына өлшеусіз үлес қосты. Әуезовтің әдеби және ғылыми мұрасы, оның өмір жолы мен шығармашылығы тек қазақ халқы үшін ғана емес, бүкіл әлем үшін де баға жетпес құндылыққа ие.

Балалық шағы мен алғашқы білім жолы

Мұхтар Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте Шыңғыстау бөктерінде, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданында дүниеге келді. Ол Абай ауылында, өзінің ұлы атасы Әуездің тәрбиесінде өсті. Мұхтардың балалық шағы қазақ даласының табиғатымен, халықтың салт-дәстүрімен, ұлттық мәдениетпен тығыз байланысты болды. Ол бала кезінен Абайдың шығармаларын тыңдап, халықтың ауыз әдебиетімен таныс болды. Мұның бәрі оның болашақ жазушы және ғалым ретінде қалыптасуына үлкен әсер етті.

Мұхтар Әуезовтің алғашқы білім алуы Семей қаласында басталды. Ол 1910 жылы Семейдегі орыс-қазақ училищесіне түсіп, кейіннен Семей мұғалімдер семинариясын аяқтады. Білімге құштар Мұхтар 1923 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің Шығыс факультетіне түсіп, 1928 жылы оны сәтті аяқтады. Бұл кезеңде ол тек білім алып қана қоймай, шығармашылықпен де айналысты, әдебиетке деген қызығушылығы арта түсті.

Әдебиеттегі алғашқы қадамдары

Мұхтар Әуезовтің әдебиетке келуі қазақ драматургиясының негізін қалаудан басталды. 1917 жылы жазылған «Еңлік-Кебек» пьесасы оның алғашқы әрі ұлттық драматургиядағы тұңғыш туындысы болып саналады. Бұл шығармада қазақ халқының дәстүрлері, әлеуметтік мәселелері, ұлттық болмысы терең көрініс тапқан. «Еңлік-Кебек» арқылы Әуезов қазақтың тарихи шежіресін, ұлттық рухын асқақтатып, заманауи көзқарасты қалыптастыруға атсалысты.

Әуезовтің кейінгі шығармалары да қазақ халқының тағдырын, ұлттық болмысын ашып көрсетуге бағытталды. «Қорғансыздың күні», «Қараш-қараш оқиғасы», «Оқыған азамат» секілді әңгімелері мен повестерінде қазақ қоғамының қиын-қыстау кезеңдері, халықтың ауыр жағдайы шынайы суреттелген. Әуезовтің шығармалары терең психологизммен, характерлердің ішкі әлемін зерттеумен ерекшеленеді.

«Абай жолы» – ұлы эпопея

Мұхтар Әуезовтің ең басты әрі шоқтығы биік туындысы – «Абай жолы» роман-эпопеясы. Бұл шығарма қазақ әдебиетінің ғана емес, бүкіл әлем әдебиетінің жауһары саналады. «Абай жолы» романы арқылы Әуезов қазақ халқының тарихын, мәдениетін, ұлттық болмысын терең зерттеп, оны көркем тілмен суреттеді. Бұл шығарма Абай Құнанбайұлының өмірі мен шығармашылығын негізге ала отырып, қазақ халқының сол замандағы өмірін, тұрмысын, әлеуметтік жағдайын, рухани ізденістерін кеңінен ашып көрсетеді.

«Абай жолы» романының жазылуы Әуезовтің өміріндегі ең күрделі әрі маңызды кезеңдердің бірі болды. Бұл эпопеяны жазуға Әуезов бірнеше жылын арнады. Шығарма өзінің тарихи дәлдігімен, терең философиялық ойларымен, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды біріктіруімен ерекшеленеді. «Абай жолы» романын жазу арқылы Әуезов Абайды бүкіл әлемге танытып, қазақ халқының рухани байлығын, мәдениетін жаһанға паш етті.

Ғылыми және аударма қызметі

Мұхтар Әуезов әдебиетші ғана емес, ғалым ретінде де үлкен жетістіктерге жетті. Ол қазақ әдебиетінің тарихын, фольклорын зерттеу ісінде орасан зор еңбек сіңірді. Әуезовтің ғылыми зерттеулері қазақ әдебиетінің әр түрлі кезеңдеріне арналған, әсіресе, Абайдың шығармашылығына қатысты еңбектері ерекше орын алады. Ол Абайдың әдеби мұрасын жинақтап, оны зерттеу мен насихаттауға үлкен үлес қосты.

Сонымен қатар, Әуезов қазақ тіліне әлемдік әдебиеттің классикалық туындыларын аударуда да елеулі жұмыс атқарды. Оның аудармалары қазақ тілінің байлығын, икемділігін көрсетумен қатар, қазақ оқырмандарына әлем әдебиетінің жауһарларымен танысуға мүмкіндік берді. Әуезовтің аудармалары арасында Уильям Шекспирдің «Отелло», Николай Гогольдің «Ревизор», Лев Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» секілді шығармалары бар.

Қоғамдық қызметі

Мұхтар Әуезов қоғам қайраткері ретінде де танымал болды. Ол Қазақ КСР Ғылым академиясының толық мүшесі, академик атағын иеленіп, Қазақстанның мәдениет, ғылым және білім салаларының дамуына үлкен үлес қосты. Әуезовтің қоғамдық қызметі оның жазушылық және ғылыми қызметімен тығыз байланысты болды. Ол өзінің еңбектері арқылы қазақ қоғамындағы өзекті мәселелерді көтеріп, халықтың рухани дамуына ықпал етті.

Мұрасының маңызы

Мұхтар Әуезовтің шығармашылық мұрасы қазіргі кезде де өзектілігін жоғалтпай, қазақ әдебиетінің дамуына, ұлттық руханияттың көтерілуіне үлкен ықпал етуде. Оның еңбектері қазақ халқының рухани қазынасы, ұлттық мақтанышы болып саналады. Әуезовтің шығармалары мен ғылыми еңбектері бүгінгі күнге дейін қазақ әдебиетінің биік шыңы ретінде оқылып, зерттеліп келеді.

Мұхтар Әуезов 1961 жылы 27 маусымда Мәскеу қаласында қайтыс болды, бірақ оның аты, еңбектері мен мұрасы қазақ халқының жүрегінде мәңгі сақталады. Әуезовтің есімімен аталатын оқу орындары, театрлар, көшелер, мұражайлар бар, ал оның шығармалары әлемнің көптеген тілдеріне аударылған. Мұхтар Әуезовтің өмірі мен шығармашылығы – қазақ халқының рухани байлығының жарқын көрінісі, ұлы мұра.