Ибра́й Алтынсары́н (1841–1889) – қазақ халқының көрнекті ағартушысы, жазушысы, педагогы, қазақ мектептерінің негізін салушы және қоғам қайраткері. Ол XIX ғасырдағы қазақ қоғамының мәдениеті мен білім беру жүйесіне елеулі үлес қосып, ұлттық білім мен ағартушылық саласында терең із қалдырды. Оның есімі қазақ халқының тарихында ерекше орын алады, себебі ол халықты білімге шақырып, қазақ тілінде алғашқы оқу құралдарын жасап шығарды.
Балалық шағы және білім алуы
Ибрай Алтынсарин 1841 жылы қазіргі Қостанай облысында дүниеге келген. Әкесі Алтынсары ерте қайтыс болғандықтан, Ибраиды атасы Балғожа би тәрбиеледі. Атасы оны жастайынан орыс-қазақ мектебіне оқуға беруді жөн көрді. Бұл шешім Ибраидың болашақ тағдырына үлкен әсерін тигізді.
1857 жылы Орынбордағы орыс-қазақ мектебін үздік аяқтаған Ибрай Алтынсарин өзінің алғашқы ұстаздық жолын бастады. Осы мектепте ол орыс тілі мен әдебиетін ғана емес, сонымен қатар өз халқының салт-дәстүрлерін, тарихын терең түсінді. Бұл оның кейінгі ағартушылық қызметіне үлкен әсерін тигізді.
Ағартушылық қызметі
Ибраидың басты мақсаты қазақ халқын білімге тарту болды. Ол әрбір адамның сауатты болуын армандады және қазақ даласында мектептер ашу қажеттігін көрді. 1864 жылы ол Торғай қаласында алғашқы қазақ мектебін ашты. Бұл мектеп қазақ балаларына ана тілінде білім беретін алғашқы оқу орны болды. Алтынсарин бұл мектепте мұғалім болып жұмыс істеп, балаларға ана тілі, арифметика, тарих және орыс тілі пәндерін оқытты.
Оның ерекше еңбегі – қазақ тілінде алғашқы оқулықтарды құрастыруы. 1879 жылы Ибрай Алтынсарин «Қазақ хрестоматиясы» атты алғашқы қазақ тіліндегі оқулықты жазып шығарды. Бұл кітап қазақ балаларына арналған алғашқы оқу құралы болды және онда балаларға түсінікті тілмен жазылған әңгімелер, ертегілер, өлеңдер мен мақал-мәтелдер енгізілді. Бұл кітап арқылы Ибрай қазақ балаларына тек білім беріп қана қоймай, оларды адамгершілікке, адалдыққа, еңбекқорлыққа баулуды көздеді.
Қоғамдық қызметі
Алтынсарин тек педагогикалық қызметпен шектеліп қалмады, ол қоғам қайраткері ретінде де белсенді болды. Ол халықты отырықшылыққа, егіншілікпен айналысуға үгіттеді, сондай-ақ ауыл шаруашылығының дамуына да үлкен көңіл бөлді. Оның пікірінше, білім мен мәдениет қазақ халқының әлеуметтік және экономикалық жағдайын жақсартудың негізгі жолы болды.
Алтынсариннің тағы бір маңызды қызметі – әйелдерге білім беру мәселесіне ерекше көңіл бөлуі. Ол қыз балалардың да білім алуына мүмкіндік жасауды көздеп, арнайы қыздар мектептерін ашты. Бұл қазақ қоғамында әйелдерге деген көзқарасты өзгертуге ықпал етті.
Әдеби шығармашылығы
Ибрай Алтынсарин тек ағартушы ғана емес, сонымен қатар жазушы және ақын ретінде де танымал. Оның әңгімелері мен өлеңдері балаларға арналған тәрбиелік мәні бар шығармалар болып табылады. Ол қазақ фольклорын жинап, өңдеп, халыққа ұсынды. Оның шығармаларының ішінде «Кел, балалар, оқылық!» өлеңі ерекше орын алады. Бұл өлең жастарды білім алуға, оқу мен білімнің маңыздылығын түсінуге шақырады.
Ибрай Алтынсариннің мұрасы
Ибрай Алтынсариннің ағартушылық қызметі мен шығармашылығы қазақ халқының мәдениеті мен білім беру жүйесіне зор үлес қосты. Оның еңбектері тек өз заманының ағартушысы ретінде ғана емес, бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған мұра ретінде бағаланады.
Алтынсариннің есімімен Қазақстанда көптеген мектептер мен көшелер аталады, оның құрметіне ескерткіштер орнатылған. Оның ағартушылық идеялары мен мұрасы қазақ халқының мәдениеті мен білім беру жүйесінде мәңгілікке қалды.
Ибра́й Алтынсары́н қазақ халқының жарқын болашағы үшін күрескен, халқын білімге жетелеген, өз дәуірінің ұлы тұлғасы болды. Оның еңбектері мен идеялары ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, бүгінгі күнге дейін маңызды болып келеді.
